Năm 2017, một quyết định mang tính bước ngoặt đã làm thay đổi cục diện năng lượng tại Việt Nam. Khi Chính phủ ban hành cơ chế Feed-in Tariff (FIT) với giá mua điện cố định 9,35 US¢/kWh, hàng loạt nhà đầu tư đã đổ vốn vào lĩnh vực điện mặt trời. Những vùng đất nắng gió từ Ninh Thuận, Bình Thuận cho đến các mái nhà ở đô thị bỗng trở thành “mỏ vàng năng lượng sạch”. Tốc độ phát triển nhanh đến mức chỉ trong vòng vài năm, Việt Nam vươn lên trở thành một trong những quốc gia có công suất điện mặt trời lớn nhất Đông Nam Á.

Thế nhưng, câu chuyện không chỉ là những con số kỷ lục. Nó phản ánh rõ cách một chính sách điện năng lượng mặt trời có thể tạo ra động lực phát triển, nhưng đồng thời cũng tiềm ẩn nhiều thách thức khi cơ sở hạ tầng, khung pháp lý và lợi ích kinh tế chưa theo kịp.

Bước ngoặt từ FIT 2017

Cơ chế FIT năm 2017 đã khởi động một “cơn sóng đầu tư” hiếm thấy trong ngành năng lượng Việt Nam. Với mức giá mua ưu đãi cố định, điện mặt trời mái nhà trở thành một lựa chọn hấp dẫn cho cả doanh nghiệp lẫn hộ gia đình. Trong vòng ba năm, công suất điện mặt trời đã tăng gấp hàng chục lần, đóng góp quan trọng vào tổng nguồn cung.

Thành công này chứng minh sức mạnh của một chính sách điện năng lượng mặt trời khi được thiết kế đúng. Không chỉ là một quyết định kinh tế, FIT còn thể hiện cam kết chính trị trong việc thúc đẩy năng lượng tái tạo. Nó mở ra cơ hội giảm phụ thuộc vào than đá, góp phần giảm phát thải khí nhà kính và hướng tới mục tiêu Net Zero vào năm 2050. Tuy nhiên, sự tăng trưởng quá nhanh cũng dẫn đến những hệ lụy. Năm 2020, nhiều khu vực miền Trung và miền Nam đã chứng kiến tình trạng quá tải lưới điện, khiến hàng loạt dự án không thể phát hết công suất.

Tầm nhìn từ Quy hoạch điện VIII

Sau giai đoạn bùng nổ, Việt Nam bước vào giai đoạn điều chỉnh và hoạch định dài hạn thông qua Quy hoạch điện VIII (PDP8). Theo đó, mục tiêu đến năm 2030 là đạt khoảng 20,6 GW công suất điện mặt trời, và đến năm 2050, điện mặt trời cùng với điện gió sẽ chiếm khoảng 50% tổng công suất lắp đặt toàn quốc.

Đây không chỉ là những con số trong báo cáo quy hoạch. Nó phản ánh tham vọng biến Việt Nam thành một trung tâm năng lượng sạch trong khu vực. Nếu thành công, Việt Nam có thể thu hút nguồn vốn quốc tế khổng lồ, tạo việc làm mới và đẩy mạnh phát triển bền vững.

Để đạt được mục tiêu, việc duy trì một chính sách điện năng lượng mặt trời rõ ràng và ổn định là yếu tố sống còn. Hệ thống hợp đồng mua bán điện (PPA) phải minh bạch, cơ sở hạ tầng truyền tải cần được nâng cấp, và đặc biệt là phải tạo dựng niềm tin với các nhà đầu tư quốc tế rằng Việt Nam cam kết đồng hành lâu dài.

Những vướng mắc và tranh cãi năm 2025

Khi bước sang năm 2025, một thông tin từ Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) đã khiến nhiều nhà đầu tư lo ngại: việc cắt giảm một phần khoản thanh toán đối với các dự án được ký hợp đồng theo cơ chế FIT cũ. Đối với nhiều doanh nghiệp, điều này bị xem như “phá vỡ cam kết” và có thể ảnh hưởng đến khoảng 173 dự án, với tổng giá trị đầu tư ước tính 13 tỉ USD.

Phản ứng này cho thấy mặt trái của một chính sách điện năng lượng mặt trời nếu thiếu tính nhất quán. Các nhà đầu tư quốc tế thường coi sự ổn định chính sách là điều kiện tiên quyết để rót vốn vào lĩnh vực dài hạn như năng lượng. Một khi niềm tin bị lung lay, khả năng huy động vốn xanh, trái phiếu bền vững hay tín dụng quốc tế sẽ bị ảnh hưởng.

Không chỉ vậy, sự phát triển nóng còn bộc lộ hạn chế trong cơ sở hạ tầng truyền tải điện. Nhiều khu vực có tiềm năng bức xạ cao lại chưa được đầu tư lưới điện tương xứng, dẫn đến tình trạng “thừa điện mặt trời nhưng thiếu đường dây”. Đây là nút thắt nếu không tháo gỡ sẽ khiến mục tiêu PDP8 khó đạt, bất chấp nỗ lực điều chỉnh từ chính sách điện năng lượng mặt trời trong giai đoạn mới.

Tương lai và cơ hội hợp tác quốc tế

Trong bối cảnh đó, câu hỏi đặt ra là: làm thế nào để vừa khuyến khích phát triển điện mặt trời, vừa đảm bảo sự bền vững của hệ thống? Một số giải pháp đang được các chuyên gia đề xuất:

• Đa dạng hóa cơ chế hỗ trợ: thay vì chỉ dựa vào FIT, Việt Nam có thể áp dụng đấu thầu cạnh tranh (reverse auctions) để chọn dự án với giá điện hợp lý hơn, như một phần của chính sách điện năng lượng mặt trời mới.
• Tăng cường hạ tầng lưới điện: đầu tư vào truyền tải và lưu trữ, bao gồm cả hệ thống pin lưu trữ quy mô lớn.
• Thu hút tài chính xanh quốc tế: thông qua các quỹ khí hậu, ngân hàng phát triển và cơ chế tín chỉ carbon.
• Đổi mới công nghệ: áp dụng công nghệ năng lượng mặt trời tiên tiến như tấm pin hai mặt (bifacial), kết hợp nông nghiệp – điện mặt trời (agrivoltaics).

Việt Nam cũng có cơ hội trở thành đối tác quan trọng trong chuỗi cung ứng năng lượng sạch toàn cầu. Với lợi thế địa lý, tiềm năng bức xạ cao và lực lượng lao động trẻ, quốc gia này có thể hấp dẫn không chỉ đầu tư sản xuất điện mà còn cả chế tạo thiết bị pin mặt trời. Để tận dụng cơ hội này, chính sách điện năng lượng mặt trời phải giữ vai trò định hướng, bảo đảm sự gắn kết giữa lợi ích quốc gia và lợi ích doanh nghiệp.

Kết bài

Hành trình từ năm 2017 đến 2025 cho thấy một bức tranh nhiều gam màu. Một mặt, chính sách điện năng lượng mặt trời đã giúp Việt Nam đi nhanh hơn trên con đường chuyển dịch năng lượng, tạo ra bước tiến lớn về công suất và uy tín quốc tế. Mặt khác, sự thay đổi đột ngột trong cơ chế hỗ trợ, cùng những hạn chế về hạ tầng, đã gióng lên hồi chuông cảnh báo về tính bền vững.

Điện mặt trời không chỉ là câu chuyện của những tấm pin trên mái nhà hay những trang trại điện khổng lồ ở miền Trung. Đó còn là bài toán về lòng tin của nhà đầu tư, về cam kết chính trị với mục tiêu Net Zero, và về khả năng quản trị để biến ánh nắng thành động lực phát triển.

Tương lai sẽ phụ thuộc vào việc Việt Nam có thể thiết lập một chính sách điện năng lượng mặt trời ổn định, minh bạch và hài hòa lợi ích – giữa nhà nước, doanh nghiệp và cộng đồng – để điện mặt trời thật sự trở thành trụ cột của năng lượng tái tạo trong nhiều thập kỷ tới.

Nếu bạn quan tâm đến các giải pháp điện mặt trời bền vững, hãy tham khảo MetaSolar – đơn vị tiên phong trong cung cấp hệ thống năng lượng sạch cho hộ gia đình và doanh nghiệp.